ثم انظر فى حال كتابك فول على امورك خيرهم، واخصص رسائلك التى تدخل فيها مكائدك و اسرارك‏باجمعهم لوجوه صالح الاخلاق ممن لاتبطره الكرامة فيجترئ بها عليك فى خلاف لك بحضرة ملا، ولاتقصر به الغفلة عن ايراد مكاتبات عمالك عليك، و اصدار جواباتها على‏الصواب عنك، و فيما ياخذلك ويعطى منك، ولايضعف عقدااعتقده لك، ولا يعجز عن اطلاق ما عقد عليك، و لايجهل‏مبلغ قدر نفسه فى‏الامور، فان الجاهل بقدر نفسه يكون بقدر غيره اجهل، ثم لا يكن اختيارك اياهم على فراستك واستنامتك‏و حسن الظن منك، فان الرجال يتعرفون لفراسات الولاة بتصنعهم و حسن خدمتهم، و ليس وراء ذلك من‏النصيحة و الامانة شى، ولكن اختبرهم بما ولوا للصالحين قبلك، فاعمد لاحسنهم كان فى العامة اثرا، واعرفهم بالامانة وجها، فان ذلك دليل على نصيحتك لله و لمن وليت امره، واجعل لراس كل امرمن امورك‏راسامنهم لا يقهره كبيرها، ولا يتشتت عليه كثيرها، و مهما كان فى كتابك من عيب فتغابيت عنه الزمته.

... بايد كه به امور دفترى بپردازى و كارهاى خود را به بهترين دبيران بسپارى. ثبت و ضبط نامه‏هايى را كه‏حاوى نقشه‏ها و اسرار پنهانى توست‏به كسى بسپارى كه همه صلاحيت‏هاى اخلاقى را در خود جمع داشته‏باشد; كسى كه مقام او را سركش و مغرور نسازد و به ستيزه و مخالفت‏با تو بر سر جمع گستاخى نكند و ازعرض مكاتبات عاملان به تو و نوشتن پاسخهايى كه دستور مى‏دهى، غفلت نورزد و در پيامهايى كه براى‏رساندن به تو مى‏گيرد يا عواملى كه از طرف تو ابلاغ مى‏كند، امانت را رعايت نمايد و پيمانى را كه از سوى‏تو منعقد مى‏كند و قراردادهايى را كه براى حفظ منافع تو مى‏بندد، سست و ضعيف نكند و از گشودن و فسخ‏هر پيمان كه به زيان تو بسته شده است، عاجز نباشد و وظيفه و اندازه نفس خويش را در هر كار خوب بداند،زيرا كسى كه در شناخت‏خود جاهل باشد در شناخت ديگران نادانتر است.

و نبايد كه دبيران را تنها به اتكاى هوش و فراست و اطمينان و حسن ظن خود برگزينى، زيرا بعضى‏كسان با ظاهرسازى و خوش‏خدمتى و چابلوسى بر هوش واليان سبقت مى‏گيرند و در پشت ظاهر آراسته،فاقد هر گونه صداقت و امانت و درستكارى هستند.

بهترين راه ارزشيابى دبيران، وضع خدمت و رفتارى است كه با واليان صالح پيش از تو داشته‏اند و از بين‏ايشان كسانى را كه در ميان مردم اثر بهترى گذاشته‏اند و مردم آنها را بيشتر به امانتدارى مى‏شناسند،برگزين. اين حسن انتخاب دليل بر آن است كه در پيشگاه خدا و نزد كسى كه تو را به ولايت گماشته است،فرمانبردار و مامور شايسته‏اى هستى. براى هر قسمت از كارهايت‏يكى از اين دبيران مجرب را مامور كن كه‏قدرت و شجاعت كار داشته باشد و در برابر شغلهاى بزرگ از ميدان به در نرود و تراكم و كسرت كارهاموجب پريشانى حواس او نشود. اين را هم بدان كه هر عيبى در دبيران تو باشد و خود را از آن به غفلت وبى‏خبرى زنى، به حساب تو گذاشته مى‏شود.

دستگاه عدالت

از دهه دوم هجرى كه قضاتى براى شهرهاى بزرگ جهان اسلام انتخاب و اعزام شدند، احكام حقوقى وجزايى به وسيله اين قاضيان يا نواب آنها صادر مى‏شد. قضات را «حاكم‏» ناميدند و اين اصطلاح تا امروزدر سرزمينهاى عربى رايج است. به دستور عمر براى قاضيان حقوق مناسبى از بيت‏المال تعيين گشت.قضات را با دقت‏بسيار برمى‏گزيدند و هر قاضى در كار خود استقلال تام داشت و كار او از قوه مجريه جدابود و حتى خليفه را هم مى‏توانست‏به دادگاه احضار و محاكمه كند. از عهد خلافت عثمان كه كارها به دست‏بنى اميه افتاده بود، دستگاه دادرسى ضعيف گرديد و تبعيض و خويش پرستى و برترى جويى و قوميت‏عرب دوباره احيا شد. اميرالمؤمنين على عليه السلام وقتى به خلافت رسيد، اعاده قدرت قوانين اسلامى وكوتاه‏كردن دست قاضيان نادرست و بازگرداندن اموال قصب شده بيت‏المال را وجه همت‏خود قرار داد و ازهمان روز اول زمامدارى اعلام داشت كه عدالت مطلق بين همه شهروندان كشور اسلام اعم از قرشى وغيرقرشى، و عرب و عجم، و سياه و سفيد، و مسلمان و ذمى، برنامه كار خلافت اوست و با دقت اجراخواهد شد. او در يكى از بيانيه‏هاى نخستين خلافت، با اشاره به تجاوزات عمال عثمان چنين فرمود:

والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء لرددته فان فى العدل سعة، و من ضاق عليه العدل فالجورعليه اضيق ⁽⁵²⁾

به خدا سوگند اگر مالى از وجود بيت‏المال را پيدا كنم كه در كابين زنان داده و يا در بهاى خريد كنيزان‏صرف كرده‏اند، آن را پس مى‏گيرم و به بيت‏المال برمى‏گردانم. همانا دامنه عدالت وسيع است و هر كس كه‏دادگرى بر او تنگى كند. ستم بيشتر او را تحت فشار قرار خواهد داد.

على عليه السلام راه نجات مسلمانان و عظمت اسلام را در تعميم عدالت و اصلاح محاكم و بنيانگذارى «آئين‏دادرسى‏» مى‏دانست او از تعصبات عصر جاهليت و ستم‏هاى اشراف قريش و رفتار بى‏رحمانه آنها با بردگان‏و مستضعفان مسلمان خاطرات تلخى به ياد داشت و خاطره مرگ بانوى اول اسلام خديجه كبرى و مرگ‏پدرش را بر اثر محاصره شعب ابوطالب و نيز آزارها و شكنجه‏هائى را كه از سوى قريش بر وجودرسول‏الله‏صلى الله عليه وآله وسلم و ياران او در مكه ديده بود، هرگز نمى‏توانست فراموش كند. از اين رو، نفرت از جور وستمكارى با گوشت و پوستش عجين شده بود.

از سوى ديگر،از اوان طفوليت در كنف تربيت پيغمبر درآمده و در تمام عمر خود از مهبط وحى دورنمانده بود. هيچ آيتى از قرآن و وحيى نازل نگشت مگر آنكه او يادداشت نمود و هيچ حديثى از رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله وسلم نبود مگر آنكه او به خاطر سپرد. پس، طبيعى است كه چنين وجودى نسخه دوم مقام رسالت و بلكه‏نفس او باشد.

بعلاوه، بعد از رحلت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم بيست و پنج‏سال خانه‏نشين و از نزديك شاهد پايمال شدن‏حقوق مظلومان و تعطيل حدود الهى به دست نابكاران بود. خود او در نهج‏البلاغه از سختى اين دوره‏طولانى مى‏نالد و مى‏فرمايد:

فصبرت و فى العين قذى، و فى الحلق شجا، ارى تراثى نهبا. ⁽⁵³⁾

پس، شكيبايى پيشه ساختم در حالى كه چشمم پر از خاشاك و دلم پر از غصه و درد بود به چشم خودمى‏ديدم كه ميراثم را غارت كرده‏اند.

از اينرو، چون به قدرت رسيد، به رفع تبعيضها و محو ظلم و اجراى قوانين الهى همت گماشت، گرچه‏براى اين عدالت‏خواهى بهاى گزافى پرداخت و جان خويش را فدا ساخت.

در عهد خلافت على عليه السلام عصر جديدى در تاريخ دادرسى اسلام آغاز شد. او - چنانكه اشاره شد -«آئين دادرسى‏» را در اسلام بوجود آورد «محكمه قضا» را نظم و سر و صورت داد و ضوابط و اصولى براى‏آن وضع نمود كه همه بى‏سابقه بود. در عهد او براى نخستين بار علم فقه و قوانين محاكمات مدون شد ويكنواختى در محاكم اسلام بوجود آمد، زيرا بعضى از خلفاى گذشته اجازه نوشتن احكام و جمع احاديث‏را نمى‏دادند.

همچنين در عهد على عليه السلام اصول محاكمات بر اساس علمى رواج يافت و فى‏المثل او بود كه مقرر كردبراى احتراز از تبانى، بايد شهود از يكديگر جدا شوند و براى اداء شهادت تك تك نزد قاضى حاضر گردند.آرائى كه شخص على عليه السلام صادر كرده از بس ماهرانه و عادلانه است تا امروز زبانزد قضات و راهنماى ايشان‏است. «قضاياى على عليه السلام‏» يعنى حكمهايى كه آن حضرت صادر فرموده نام كتابهايى است كه فقهاى مذاهب‏مختلف جمع‏آورى كرده‏اند.

اقدام اساسى ديگر على عليه السلام براى اصلاح محاكم، آموزش قضات و امتحان ايشان بود. حافظ ابونعيم‏اصفهانى روايت كرده است كه آن حضرت قضات را در كوفه جمع آورد و آنان را مورد آزمايش قرار داد و به‏هر كدام كه به پرسشهاى او پاسخهاى درست گفت، اجازه دادرسى داد. ⁽⁵⁴⁾

اين اقدام در آن زمان كه هر قاضى بنا بر استنباط و درك شخصى از كتاب و سنت‏به صدور راى‏مى‏پرداخت، مكمل اصلاح دستگاه عدالت در عهد اميرالمؤمنين على عليه السلام بود.

براى حصول اطمينان از حسن جريان عدالت، على عليه السلام همان‏طور كه شخصا به امور شهرى و نرخها وقيمتها و سنگ ترازوها و پيمانه فروشندگان غلات و كار قصابان و بقالان و خرمافروشان و پارچه‏فروشان و... رسيدگى مى‏كرد، محاكم كوفه را نيز بخصوص زير نظر داشت و كار دادرسان را شخصا بازرسى مى‏نمود.در طبقه‏بندى مشاغل كه از ابتكارات آن حضرت است، شغل دادرسى را از مشاغل اساسى شمرده است و دردستور جامع خود به مالك اشتر، صفات قاضى لايق و با ايمان و وظايف او را به صورتى بيان داشته كه تاامروز در مترقى‏ترين جوامع بشرى سرمشق دستگاههاى عدالت است:

ثم اختر للحكم بين الناس افضل رعيتك فى نفسك ممن لا تضيق به الامور، ولا تمحكه الخصوم،ولايتمادى فى الزلة، ولا يحصر من الفى‏ء الى الحق اذا عرفه، ولا تشرف نفسه على طمع، ولا يكتفى بادنى‏فهم دون اقصاه، و اوقفهم فى الشبهات، واخذهم بالحجج، و اقلهم تبرما بمراجعة الخصم، و اصبرهم على‏تكشف الامور، و اصرمهم عند اتضاح الحكم، ممن لا يزدهيه اطراء، ولا يستميله اغراء، و اولئك قليل ثم‏اكثر تعاهد قضائه، و افسح له فى البذل ما يزيل علته، و تقل معه حاجته الى الناس، واعطه من المنزلة لديك‏ما لا يطمع فيه غيره من خاصتك، ليامن بذلك اغتيال الرجال له عندك، فانظر فى ذلك نظرا بليغا، فان هذاالدين قدكان اسيرا فى ايدى الاشرار: يعمل فيه بالهوى، و تطلب به الدنيا.

براى داورى بين مردم كسى را انتخاب كن كه شخصا او را از بين ساير مسلمانان برتر مى‏دانى; كسى كه‏امور پيچيده و دشوار او را در تنگنا نگذارد و دادخواهان و اصحاب دعوى او را به لجاجت نكشانند و دچاراشتباه و لغزش نكنند; كسى كه چون حق را باز شناخت، از بازگشت‏به آن دلتنگ نشود و نفس او به طمع‏نگرايد و به انديشه كوتاه و بررسى مختصر قناعت نكند و هنگام پيدا شدن شبهه، بيش از ديگران حوصله وفكر به كار برد و بيش از ساير مردم اهل استدلال و حجت‏باشد و هنگام مراجعه دادخواهان دلتنگ نشود ودر پژوهش مسائل شكيبايى بيشتر به خرج دهد و در وقت صدور حكم قاطعيت داشته باشد.

بايد قاضى را از بين كسانى برگزينى كه تعريف و ستايش بسيار آنها را به خود پسندى نكشاند و مغرور وفريفته نسازد و تحت تاثير قرار ندهد. البته چنين اشخاصى اندكند.

وقتى چنين قاضى را پيدا كردى، بايد كه شخصا كار او را زير نظر بگيرى و مورد حمايت‏خود قرارش‏دهى; بايد كه با دستى گشاده به او عطا بخشى تا هيچ كمبود و بهانه‏اى نداشته باشد و نيازش به ديگران‏اندك گردد; بايد كه نزد خود چنان منزلت و مقامى به او دهى كه ساير خواص و نزديكان تو در او طمع‏نكنند و او را تحت تاثير قرار ندهند و در پرتو اين تقرب، از كارشكنى ساير رجال دولت ايمن گردد.

در كار استقرار عدالت و اصلاح حال قضات به دقت نظر كن و درست‏بينديش، زيرا اين دين در دست‏اشرار اسير بوده كه در آن به هواى نفس خود كار مى‏كرده‏اند و آن را وسيله دنياجويى خود ساخته بودند...

در عهد خلفاى راشدين- چنانكه گذشت- از لحاظ تشكيلات كشورى و نظامى، خليفه در راس هرم‏دولت اسلامى جاى داشت و فرمانده كل قوا بود.

ارتش اسلام

اميرالمؤمنين على‏عليه السلام فقط رئيس تشريفاتى و اسمى نبود بلكه عملا فرمانده كل ميدان و رئيس ستادجنگ سرباز دلاور صف مقدم در همه جبهه‏ها بود در هيچ جنگى نگريخت و تسليم نشد و در تمام نبردهاپيروز گرديد. هر جا ساير رزمندگان از برابر دشمن مى‏گريختند، او همچنان با تن زخمدار شمشير مى‏زد ورميدگان را دل مى‏داد و باز مى‏گرداند. به قول رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم على عليه السلام در ميدان جنگ تمام اسلام بود كه‏در برابر تمام كفر پايدارى مى‏كرد، ⁽⁵⁵⁾ و اگر شمشير على عليه السلام نبود اسلام هم نبود، و «لا فتى الا على لا سيف الا ذوالفقار». ⁽⁵⁶⁾

ارتش اسلام در عهد على عليه السلام از پياده نظام و سواره‏نظام و افراد مهندس و كارگران تشكيل مى‏شد. درجزاير درياى مديترانه و مصر و شمال افريقا نيروى دريايى نيز وجود داشت. قوانين حفظ نظم و انضباطجنگى و وظايف سربازان سبت‏به فرماندهان و چگونگى اداء نماز در ميدان جنگ و تقسيم غنايم و ... درقرآن و سنت رسول الله صلى الله صلى الله عليه وآله وسلم وجود داشت كه طبق آن عمل مى‏شد.

سلاح عمده سربازان، شمشير و نيزه و زوبين و تبرزين و تير و كمان و خنجر و كارد و قلماسنگ و ... بود.درفش بزرگ جنگ را در برابر على عليه السلام برافراشته مى‏داشتند و گاهى او خود علم را در دست مى‏گرفت وپيشاپيش سپاه مى‏تاخت.

على عليه السلام خود پيشايش رزمندگان و در برابر صف اول بود، واحدها و افراد و سلاح و ساز و برگ سربازان‏را بازرسى مى‏كرد و با خطبه‏ها و ارجوزه‏هاى حماسى كا با آهنگ مخصوص و با صداى بلند مى‏خواند،روحيه مجاهدان را تقويت مى‏كرد. صدايش چنان رسا و مردانه بود كه همه مى‏شنيدند و تحت تاثير قرارمى‏گرفتند.

در دوران شصت و نه ماهه خلافت على عليه السلام سه جنگ بزرگ داخلى بر آن حضرت تحميل شد كه عبارت‏است از: جنگ جمل، جنگ صفين و جنگ نهروان. جنگ جمل را ياغيان و متجاسران حجاز به سركردگى‏عايشه به راه انداختند، جنگ دوم را تجزيه طلبان شام به تحريك و اغواى معاويه استاندار معزول و ياغى‏سوريه باعث‏شدند و جنگ سوم مولود جهل و عصيانگرى مشتى جاهل قشرى و ظاهربين به نام «خوارج‏»بود. در هر سه جنگ- كه قيام عليه رژيم شرعى و قانونى و بر ضد خليفه برحق و منتخب مردم بود- ياغيان‏پيشدستى كردند و به جنگ با على عليه السلام آمدند. اميرالمؤمنين عليه السلام به سنت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم پيش از هر اقدام،به استناد كتاب و سنت‏با مخالفان اتمام حجت مى‏فرمود و آنگاه چون گوش به حرف حق نمى‏دادند ودست از خيره‏سرى برنمى‏داشتند، به حكم شرع و سياست، آنها را سركوب مى‏كرد.

جنگهاى على عليه السلام در عهد خلافت، مانند زمان حيات رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم به قصد جهاد و اعلاى كلمه حق‏بود نه براى جمع كردن غنيمت. سپاهيان آن حضرت عربهايى بودند كه از مكه و مدينه و ساير نقاط‏عربستان به عراق مهاجرت كرده بودند. اسلحه سربازان او خوب و كافى بود.

مسلمانان جنگ را با فرياد تكبير آغاز مى‏كردند و هر سرباز كلمه رمز خودى و علامت‏شناسايى را تكرارمى‏نمود. اين رمز در جنگهاى داخلى كه عربها با عربها جنگ مى‏كردند، براى شناختن هماورد پيش ازشمشير زدن ضرورت داشت.

در جريان جنگ، تلاوت آيات قرآن و خواندن ارجوزه‏هاى حماسى و صداى طبل و شيپور، ميدان نبردرا پر غلغله مى‏ساخت. در عهد عمر كه فتوحات اسلام توسعه يافت، در بعضى از شهرهاى مهم، «دارالمرز» و«دارالهجره‏» ساخته شد تا جنگاوران عرب در آنها اقامت كنند و تعليمات نظامى ببينند. بصره و كوفه درعراق، فسطاط و اسكندريه در مصر، اصفهان در ايران، قيروان در شمال افريقا و غزه و حمص در شام درعهد على عليه السلام از پادگانهاى بزرگ بودند و در بعضى از اين پادگانها نيروهاى واكنش سريع، آمادگى اجراى‏اوامر خليفه را در هر زمان كه لازم مى‏شد، داشتند.

در فرمان مالك اشتر شرايط و وظيفه سربازان و فرماندهان و اهميت مقام سربازى به صورت ذيل بيان‏شده است:

فالجنود باذن الله حصون الرعية، وزين الولاة، و عزالدين، و سبل الامن، وليس تقوم الرعية الابهم، ثم‏لاقوام للجنود الا بما يخرج الله لهم من الخراج الذى يقوون به على جهاد عدوهم، و يعتمدون عليه فيمايصلحهم و يكون من وراء حاجتهم.

فول من جنودك انصحهم فى نفسك لله ولرسوله ولامامك، و انقاهم جيبا، و افضلهم حلما، ممن يبطئ عن‏الغضب، ويستريح الى العذر، و يراف بالضعفاء، و ينبوعلى الاقوياء، و ممن لا يثيره العنف، و لايقعد به‏الضعف.

ثم الصق بذوى الاحساب، و اهل البيوتات الصالحة و السوابق الحسنة، ثم اهل النجدة، والشجاعة والسخاء و السماحة، فانهم جماع من الكرم، و شعب من العرف، ثم تفقد من امورهم ما يتفقدالوالدان من‏ولدهما، ولا يتفا قمن فى نفسك شى قويتهم به، ولا تحقرن لطفا تعاهدتهم به و ان قل، فانه داعية لهم الى بذل‏النصيحة لك، و حسن الظن بك، ولا تدع تفقد لطيف امورهم اتكالا على جسيمها، فان لليسير من لطفك‏موضعا ينتفعون به، وللجسيم موقعا لا يستغنون عنه.

وليكن اثر رؤس جندك عندك من واساهم فى معونته، وافضل عليهم من جدته، بما يسعهم و يسع من‏وراءهم من خلوف اهليهم، حتى يكون همهم هما واحدا فى جهاد العدو، فان عطفك عليهم يعطف قلوبهم‏عليك، و ان افضل قرة عين الولاة‏استقامة العدل فى البلاد، و ظهور مودة الرعية، و انه لا تظهر مودتهم الابسلامة صدورهم، ولا تصح نصيحتهم الا بحيطتهم على ولاة امورهم، و قلة استثقال دولهم، و ترك استبطاءانقطاع مدتهم، فافسح فى امالهم، و واصل فى حسن الثناء عليهم و تعديد ما ابلى ذووالبلاء منهم، فان كثرة‏الذكر لحسن افعالهم تهز الشجاع، و تحرض الناكل، ان‏شاءالله تعالى.

... سپاهيان- به فرمان خدا - دژهاى استوار رعيت و شكوه واليان و عزت دين و موجب ايمنى راهها وآسايش مردمانند و كار توده مردم جز به وجود ايشان استقامت نپذيرد.

از بين سربازان كسى را به فرماندهى برگزين كه نزد تو در پيروى از خدا و رسول او و امام تو از ديگران‏شايسته‏تر و دامنش از همه پاكتر و بردبارى و شكيباييش در مصائب از ديگران بيشتر باشد. دير خشم بگيردو زود پوزش بپذيرد و با زيردستان مهربان و در برابر دشمنان سختگير باشد. خشونت او را از جاى به درنبرد و سستى و ناتوانى او را از پاى ننشاند...

بايد كه برگزيده‏ترين سران سپاه تو آن باشد كه با سربازان در يارى و همكارى و فداكارى پيشدستى كندو از هر چه در دسترس دارد درباره ايشان مضايقه ننمايد و كفاف زندگى سربازان و خانواده ايشان را تامين‏نمايد. يقين بدان كه هر چه به آنها بيشتر محبت و توجه كنى، دل آنها بيشتر به سوى تو راغب مى‏شود و ازهيچ فداكارى خوددارى نخواهند كرد.

بهترين چيزى كه موجب روشنى چشم و خشنودى واليان مى‏شود، پافشارى در اجراى عدالت و به‏كاربردن مهر و محبت‏با سرباز و رعيت است. دوستى و يك جهتى سپاهيان جز با پاكى و سلامت‏سينه‏ها ورفع گله‏ها آشكار نمى‏شود و افراد ارتش، خيرخواه و صميمى نمى‏مانند مگر آنكه پيوسته به واليان‏دسترسى داشته باشند و حكومت زمامداران بر دوش مردم سنگينى نكند و در انتظار بسر آمدن دولت‏ايشان نباشند.

پس، بكوش تا آرزوى سربازان را برآورى و پيوسته از آنان به نيكى ياد كنى و خدمات ايشان را كه درفرصتهاى مختلف انجام داده‏اند، به روى آورى; زيرا تذكار خدمات قابل و شايسته، مرد دلاور را تشويق‏مى‏كند و سرباز كاهل را بر سر غيرت مى‏آورد...

ولى جنگاوران عرب كه در دوران بيست و پنج‏ساله كشور گشايى جز كشتار و گردآورى غنايم آرزويى‏نداشتند، در عهد على عليه السلام وضع را دگرگون ديدند و هدف او را فقط عظمت اسلام و بازگرداندن حكومت‏حق و قانون مشاهده كردند و از آن اموال غارتى و بردگان زيباروى رومى و ايرانى نشانى نيافتند. از اين رو،نافرمانى يا كاهلى پيشه ساختند و در جنگها پايدارى نكردند و چه بسا كه قدر عطوفت و هدايت و محبت‏على عليه السلام را ندانسته به اردوى دشمن مى‏گريختند. در نهج‏البلاغه خطبه‏هاى بسيارى هست كه آن حضرت ازبى‏انضباطى و پيمان‏شكنى و بى‏ايمانى و دنياپرستى و شكمبارگى سربازان خود شكايت مى‏كند و حتى آنهارا نامردانى «شبه مرد» ⁽⁵⁷⁾ مى‏خواند كه نقشه‏هاى او را تباه مى‏كنند.

بطوريكه از نهج‏البلاغه مستفاد مى‏شود، جامعه ايده‏آل در نظر اميرالمؤمنين عليه السلام - صرف نظر ازاختلافات عقيدتى و مسلكى افراد- وحدتى است مركب از طبقات گوناگون كه هر طبقه به طبقه ديگرپيوسته باشد. اگر اين جامعه را به هرمى تشبيه كنيم، خليفه مسلمين در راس آن قرار دارد و بدنه آن راطبقات مردم مثل ارتش و ماموران ماليه و دادگسترى و كارمندان ادارى و صنعتگران و بازرگانان و پيشه‏وران‏و كشاورزان و كارگران تشكيل مى‏دهند. ولى قاعده اين هرم توده مردمند كه توقع آنها از همه كمتر ولى‏ارزششان در جهاد و در عمران و آبادى كشور از همه بيشتر است. على عليه السلام وظيفه خود و ماموران دولت رااعم از لشكرى و كشورى در درجه اول سبك كردن بار محنت و تامين معاش و امنيت اين طبقه در برابرستمكاران مى‏دانست. از اين رو، حتى در دوران خلافت- كه بر بزرگترين كشور روى زمين حكومت‏داشت- زندگى و لباس و خوراك خود را در سطح نادارترين مردم نگاه مى‏داشت و پيوسته در بين فقيران‏مى‏زيست و هرگز از حشمت و شوكت و تشريفات ظاهرى مقام خود استفاده نمى‏كرد.

شرح مراتب زهد و قناعت و مواسات على عليه السلام با محرومان در اين مقاله نمى‏گنجد. نهج‏البلاغه پر است‏از تخطئه دنياجويان و نكوهش جمع و كنز ثروت و ستايش شرف و فخر فقيران پاكدامن و سفارش طبقه‏سوم. يكى از فصول فرمان مالك اشتر توصيه درباره مستمندان است و در همان فرمان، اين كلام معجز نظام‏را فرموده است:

... فان سخط العامة يجحف برضى الخاصة، و ان سخط الخاصة يغتفر مع رضى العامة.. .

اگر توده مردم از تو ناراضى باشند، خشنودى خواص و طبقه ممتاز را بى‏ارزش مى‏سازند، اما اگر توده مردم‏از تو خشنود ولى خواص ناخشنود باشند، عدم رضايت آنها ناچيز و بى‏مقدار است...

زن و سياست

يك بررسى اجمالى در سيره اميرالمؤمنين على عليه السلام ثابت مى‏كند كه آن حضرت به خانواده و همسردلبستگى و علاقه بسيار داشته و على رغم سنت جاهليت، به شخصيت و مقام زن احترام مى‏گذاشته است.او نه تنها در خانه شريك زندگى همسر خود بود بلكه مردان را نيز به پاسدارى از حرمت و حقوق زن توصيه‏كرده و كوششهاى ايشان را در اداره خانه و تربيت فرزند ارج نهاده و فرموده است: «زن گل خوشبوى زندگى‏است، نبايد كارهاى دشوار را بر او تحميل كرد» (المراة ريحانة و ليست‏بقهرمانة). اما به حكم سنت رسول‏الله صلى الله عليه وآله وسلم و تجارب شخصى و با توجه به وضع روحى و جسمى و وظايف فيزيكى زن، با شركت دادن او درتكاليف و مسؤوليتهاى ويژه مردان مخالفت مى‏كرد و مخصوصا بعد از آنكه عايشه در مدينه موجبات‏عصيان مردم و قتل خليفه عثمان را فراهم آورد و در عهد لافت‏خود او على رغم دستور فرآن و فرمان‏پيغمبر از خانه بيرون آمد و لشكر به عراق آورد و جنگ جمل را به راه انداخت و ده هزار مسلمان را به كشتن‏داد و موجبات تجزيه و ضعف اسلام را فراهم آورد، امام على‏عليه السلام در اين عقيده راسخ‏تر شد و دخالت زنان‏را در وظايف خاص مردان بكلى مردود شمرد.

عايشه بانويى پرعقده و بلندپرواز بود. از سويى مى‏خواست ملكه شود و كنيزان و غلامان كمربسته دربرابرش صف بكشند، و از سوى ديگر فريب مردان آزمند و جاه‏طلبى چون زبير و طلحه را خورد و مقام‏خويش را در اسلام فراموش نمود و خرده حسابهاى شخصى و خانوادگى كه با على عليه السلام داشت، او را به‏ميدان جنگ آورد.

از قرن شانزدهم ميلادى كه آسيا و افريقا ميدان تاخت و تاز استعمارگران حادثه‏جوى غرب شد، علاوه‏بر بدعتها و رسوم نوظهور در شؤون زندگى، واژه‏ها و اصطلاحات تازه نيز در بين مردم اين كشورها رواج‏پيدا كرد كه يكى از آنها كلمه «سياست‏» است. اين واژه در احاديث و متون قديم عربى به معنى فرماندهى واداره و امر و نهى و تربيت‏به كار رفته است، ولى در عصر استعمار و بر اثر رفتار رياكارانه غربيها با ملل شرق،اكنون غالبا در معنى نفاق و قريب و دورويى استعمال مى‏شود.

كلمه «سياست در قرآن مجيد نيامده است ليكن در اخبار و آثار، زياد ذكر شده است.

در نهج‏البلاغه (حكمت‏شماره 437) مى‏خوانيم: «والعدل سائس عام‏» (عدل و داد سياستى است‏همگانى)، يا دادگر و دادگستر، سياستمدارى است عمومى. و در ضمن نامه‏اى به معاويه چنين آمده است:«و ما انت و الفاضل والمفضول والسائس و المسوس...» (تو كجا و تشخيص فاضل از مفضول وسياست‏كننده از سياست‏شونده كجا؟). و در نامه‏اى ديگر چنين آمده است: «و متى كنتم يا معاويه ساسة‏الرعية و ولاة امرالامة؟» يعنى كى شما بنى‏اميه- اى معاويه- ياست‏دار امت و حاكم بر لت‏بوده‏ايد با كدام‏سابقه درخشان؟

در كتاب غرر و درر نيز در اطراف مفاهيم سياست جمله‏هاى كوتاهى آمده كه از جمله فرموده است:

«آفت زمامداران و رؤسا ضعف بينش سياسى است‏» (شرح غرر خوانسارى، ج 3، ص 103).

«آراستگى سياست، دادگرى و عدل‏پرورى است‏بهنگام حكومت، و عفو و بخشش است در وقت قدرت‏و توان‏» (همان ماخذ، ص 375).

«نكويى سياست‏بپا داشتن و زنده‏دل نگاه داشتن ملت است‏» (همان ماخذ، ص 384) .

«تدبير نيكو و پرهيز از اسراف و ولخرجى زينت و آراستگى سياست است‏» (همان ماخذ، ص 385).

پس، ملاحظه مى‏كنيم كه سياست در سخنان على عليه السلام به طور مكرر و به صورت عميق ذكر شده است.

در كتب معاجم و فرهنگهاى لغت و ادب اسلامى نيز مطالبى پيرامون كلمه سياست مى‏بينيم.

در مجمع‏البحرين آمده است: «ائمه به ساسة العباد توصيف شده و امام، عارف با سياست معرفى گشته‏است. و در خبر است كه انبيا امر سياست‏بنى‏اسرائيل را به عهده داشتند و اصل سياست‏به معنى تصدى امرامت و قيام به مصالح مردم است‏» (ج 4، ص 78، چ مرتضوى).

در قاموس راجع به ريشه سياست آمده است: «سوس، ريشه را گويند; ريشه‏اى كه شيرين است ليكن شاخه‏آن تلخ. و سست الرعية سياسة: ملت را سياست كردم سياستى. يعنى امر و نهى كردم، فرمان دادم وبازداشتم‏» (ج 2، ص 222). در لغت‏نامه دهخدا به نقل از چندين ماخذ مى‏نويسد: «سياست: پاس داشتن‏ملك، نگهدارى، حراست، حكم راندن بر رعيت، رياست و داورى‏».

در دعاى جامعه كبيره مى‏خوانيم: «وانتم ساسة‏العباد».

پس، از مطالب فوق چنين دستگير مى‏شود كه سياست و مشتقات آن در معارف اسلامى فراوان به كاررفته و از نظر فقه‏اللغة مى‏توان گفت كه سياست‏يك سلسله تدابير و طرحها و برنامه‏هايى است كه هر چندممكن است تلخ و ناگوار به نظر آيد ليكن در دراز مدت و به طور ريشه‏اى و در اصل و جوهر، مفيد وثمربخش است و اگر امروز از كلمه سياست در اذهان مردم، شيطنت و خدعه و نيرنگ و سالوس تداعى‏مى‏شود، مظلوميتى است كه براى اين واژه پيش آمده است، همانند ظلمى كه بر سر كلمات زيبايى چون‏استعمار، توده، حقوق بشر و امثال آن آمده است.

از سال 1498 ميلادى كه واسكو دوگاما دريانورد پرتغالى راه دريايى اروپا را به هند كشف كرد و در بندركاليكوت پياده شد، پاى استعمار غربى هم به آسيا باز گشت. ابتدا پرتغاليها و اسپانياييها و هلنديها و سپس‏فرانسويها و انگليسيها و آلمانيها و سرانجام روسها و امريكاييها با به كار گرفتن تمام وسايل استعمار مثل‏كشيش و راهبه و پزشك و پرستار و معلم و امدادگر و بازرگان و خبرنگار و ... و از طريق كليسا و دير ومدرسه و بيمارستان و كارخانه و تجارتخانه و بنيادهاى به اصطلاح خيريه، در قلب كشورهاى شرقى جا بازكردند و بعد هم قدرتهاى نظامى و اقتصادى خود را تحميل نمودند و بازارها و خطوط بازرگانى واستراتژيك و مخابراتى را به اشغال خود درآوردند.

اما از همه خطرناكتر استعمار مغزها بود. مهاجمان استعمارگر نه تنها زمامداران و دولتمردان و سرداران‏و زمينداران و رؤساى عشاير و شخصيتهاى اقتصادى و مالى كشورهاى تحت‏سلطه را مرعوب و مجذوب‏كردند بلكه شرق را پايگاه سلطه خود ساختند و بر مقدسات و فرهنگ شرقيان هجوم بردند و با نقشه‏هاى‏دقيق و جوانان را به سوى كشور خود جذب كردند و زبان و رسوم و عادات خويش را در بين ملل شرق رواج‏دادند تا جايى كه آنها را با فرهنگ اصيل خود بيگانه ساختند و در نتيجه آنان به تحقير دين و شعائر ملى وفرهنگى خويش كمر بستند و سنن و رسوم مذهبى و ملى را كه سد محكمى در برابر نفوذ بيگانگان بود، ازياد بردند و به فرنگى مآبى افتخار كردند.

برنامه‏هاى استعمارى، چه استعمار كهنه و چه استعمار نو، چه در آسيا و چه در اقريقا، چه در بلاداسلامى و چه در كشورهاى مسيحى و هندو و بودايى و ...، اگر در وسيله اختلاف داشت در هدف يكسان‏بود و در تفرقه افكنى و شكستن معيارهاى روحانى و اخلاقى و قطع پيوستگيهاى گذشته و وابسته كردن‏رژيمهاى محلى و شيوع جهل و فقر و ترس و ظلم و بيمارى و اعتياد و ... خلاصه مى‏شد. در بين هر ملتى كه‏پاى استعمار غرب باز شد، ميان علم و دين، و دين و سياست‏شكاف افتاد. مذاهب و آراء و احزاب تازه پيداشد و بدعتهاى الحادى و اقليتهاى گوناگون ظهور كرد و از مكاتب فكرى ضدمذهبى پشتيبانى و تشويق به‏عمل آمد. لااباليگرى و بى‏تعصبى و ادبيات و هنر و موسيقى اغواكننده روزافزون گشت و انجمنهاى سرى‏به منظور رخنه كردن در اعماق جوامع مترقى و شكستن مقاومتهاى دينى و اخلاقى با كمك طرفداران قسم‏خورده و سرسپرده تاسيس گرديد و همه آن چيزهايى كه موجب حماسه و سلحشورى و مقاومت ملى‏مى‏شد، ناتوان يا نابود شد.

تفرقه و نفاق

اين ماجراى تلخ از همان سالهاى اول ظهور اسلام در بين مسلمانان چهره كريه خود را نشان داد. به‏همين جهت است كه مى‏بينيم على عليه السلام كه نمونه عينى يك سياستمدار بزرگ مسلمان است، در خطبه‏ها ونامه‏هاى خود اين جريان را افشا مى‏كند و سردمداران نفاق و دشمنان دوست‏نما را با شديدترين عبارات‏مورد حمله قرار مى‏دهد و آنان را منافق و حزب شيطان مى‏خواند. در خطبه 194 چنين مى‏فرمايد:

اوصيكم، عبادالله، بتقوى الله، واحذركم اهل النفاق، فانهم الضالون المضلون، والزالون المزلون، يتلونون‏الوانا، و يفتنون. افتنانا، ويعمدونكم بكل عماد و يرصدونكم (يسدونكم) بكل مرصاد قلوبهم دوية،وصفاحهم نقية. يمشون الخفاء، و يدبون الضراء وصفهم دواء، و قولهم شفاء، و فعلهم الداء العياد، حسدة‏الرخاء، و مؤكدو (مولدوا) البلاء و مقنطور الرجاء لهم بكل طريق صريع، والى كل قلب شفيع، و لكل شجودموع. يتقارضون الثناء . و يتراقبون الجزاء: ان سالوا (ساقوا) الحقوا، و ان عذلوا كشفوا، و ان حكموااسرفوا. قد اعدوا لكل حق باطلا، و لكل قائم مائلا. و لكل حى قاتلا، و لكل باب مفتاحا، و لكل ليل‏مصباحا. يتوصلون الى الطمع بالياس ليقيموا به اسواقهم، و ينفقوا به اعلاقهم. يقولون فيشبهون، و يصفون‏فيموهون. قد هونوا الطريق (الدين)، و اضلعوا المضيق فهم لمة الشيطان، وحمة النيران: «اولئك حزب‏الشيطان، الا ان حزب الشيطان هم الخاسرون‏»

اى بندگان خداى، شما را به خدا ترسى سفارش مى‏كنم و از اهل نفاق برحذر مى‏دارم. منافقان هم خودگمراهند و هم ديگران را گمراه مى‏كنند; هم خود خطاكارند و هم ديگران را به راه خطا مى‏برند. آنها به‏رنگهاى مختلف در مى‏آيند و براى فريبكارى شيوه‏هاى بسيار دارند. به هر وسيله در پى شما هستند و در هركمينگاه در انتظار شما نشسته‏اند. دلهايشان بيمارى‏زاست اما چهره‏هايى شسته و پاكيزه دارند. به آهستگى‏گام برمى‏دارند اما مثل مرض آرام‏آرام در تن شما مى‏خزند. وضعشان به دوا و حرفشان به شفا مى‏ماند اماكارشان درد بى‏درمان است. به آسايش ديگران حسد مى‏برند و بند بلا را محكم مى‏كنند و رشته اميد رامى‏گسلند. در هر راهى، افتاده‏اى و به سوى هر دلى، شفيعى و براى هر غصه‏اى، اشكى آماده دارند. به‏يكديگر ثنا و ستايش وام مى‏دهند و انتظار معامله بمثل و پاداش دارند. در سؤال اصرار مى‏ورزند و ملامت‏كسان را بر سر جمع به رخ ايشان مى‏كشند و در صدور حكم عدالت را رعايت نمى‏كنند و اسراف مى‏ورزند.در برابر هر حقى، باطلى و براى هر راستى، كجى‏اى و براى هر زنده‏اى، كشته‏اى و براى هر درى، كليدى وبراى هر شبى، چراغى آماده كرده‏اند. نوميدى را به آزمندى پيوند مى‏دهند تا بازارهاى خود را داير بدارندو كالاهاى پرزرق و برق خود را رواج دهند. باطل را در لباس حق بر زبان مى‏آورند و ناسره را به شكل سره‏باز مى‏نمايند. راه را آسان نشان مى‏دهند اما گذرگاهها تنگ را پرپيچ و خم مى‏سازند. پس، ايشان ياران‏ابليس و زبانه آتش‏اند. آنان حزب شيطانند و حزب شيطان بى‏گمان زيانكار خواهد بود.

يك نگاه اجمالى به عملكرد سياستمداران عرب روشن مى‏سازد كه همه آنها در لزوم فدا كردن وسيله درراه هدف و عدم اعتقاد به مبدء ثابت و بى‏اعتنايى به مشروعيت مبادى و مقدمات اهداف سياسى، متفق‏اندو سياست آنها چه در رژيمهاى سرمايه‏دارى و چه در رژيمهاى سوسياليستى، چه در كشورهاى مذهبى و چه‏در رژيمهاى لامذهبى (سكولاريسم) هرگز بر اساس معنويت و اخلاق استوار نبوده است و اين همان راه‏بدفرجامى است كه در صدر اسلام به وسيله منافقان و بانيان مسجد ضرار ⁽¹⁾ و عمر و عاص‏ها و معاويه‏ها واشعث‏ها و ... و ناكثين و مارقين و قاسطين پيموده شده و همان جرثومه و مايه فساد است كه همه مذاهب ومكاتب دينى وا خلاقى عليه آن قيام كرده‏اند. متاسفانه تاريخ اسلام، بجز يك دوره بسيار كوتاه، پيوسته‏دستخوش همين سياستها و سياستمداران شرانگيز بوده است كه عدل و مساوات اسلامى را به رژيمهاى‏استبدادى و سرمايه‏دارى مبدل ساخته و آيات بينات را در راه مقاصد خود تاويل و تفسير كرده‏اند.

نخستين جمهورى اسلامى

بعضى از مورخان كوشيده‏اند دوران سى‏ساله حكومت‏خلفاى راشدين (11-40 ه.ق) را «جمهورى‏اسلامى‏» بنامند. اين اسم‏گذارى لااقل در مورد خلافت‏شصت و نه ماهه اميرالمؤمنين على عليه السلام صادق‏است. چون آن حضرت به اجماع مهاجر و انصار بر مسند خلافت نشست ⁽²⁾ و با وجود اختيارى كه در تاويل‏احكام داشت، گامى از قانون اساسى اسلام (قرآن) فراتر ننهاد. علاوه بر آنكه نخستين گردآورنده قرآن على‏عليه السلام بود، فقه و حقوق اسلامى را هم او تدوين فرمود و در دولت اسلامى اصول محاكمات و نظامات‏دادرسى و ادارى را بنيان نهاد. براى استانداران و سران سپاه و قضات و عمال خراج، آيين‏نامه ودستورالعمل نوشت و جامعه اسلامى را از نظر شغل و وظيفه طبقه‏بندى نمود و حدود و شرايط هر طبقه راتعيين فرمود. با اينكه از سوى پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم به خلافت و ولايت‏برگزيده و معرفى شده بود، پيوسته در مهام‏امور با مهاجر و انصار مشورت مى‏فرمود و هرگز استبداد راى نداشت و پيوسته در بين جمهور مردم و درمسجد و بازار يا در ميدان جنگ در بين مردم مى‏زيست.

خليفة‏الله واميرالمؤمنين

24 محرم 35 - 21 رمضان 40 ه.ق

در سالهاى اقامت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم در مدينه، قبايل بدوى عربستان تبديل به ملتى مستقل با مذهب وقانون و حكومت واحد گشتند. در عهد خلافت عمر بن خطاب دامنه فتوحات عرب به ايران و روم و افريقاكشيده شد و تازيان چادرنشين با ملل متمدن ارتباط يافتند و در وضع زندگى و خوراك و پوشاك و فرهنگ ومعارف و معمارى و... آنها تغييرات محسوس پديد آمد. ثروتها و غنايم و برده‏هاى فراوان در مدينه جمع‏شد و علاوه بر اسيران ايرانى و رومى و ترك و افريقايى، عده زيادى از مسلمانان غيرعرب نيز بنا به مقاصدسياسى و دينى و اقتصادى به عربستان روى آوردند. رفته رفته زبان عربى زبان مشترك دنياى اسلام شد وآيين و رژيم اسلامى در بلاد مفتوحه استقرار يافت.

اما توسعه قدرت و ازدياد ثروت، اندك اندك تعصبات جاهلى را در اشراف عرب زنده كرد و آتش‏دشمنيهاى كهن قبيله‏اى كه در عهد رسول‏الله صلى الله عليه وآله وسلم زير خاكستر پنهان شده بود، دوباره زبانه كشيد و بين‏قرشى و غيرقرشى و عدنانى و قحطانى و حجازى و شامى و عرب و غيرعرب امتياز و اختلاف به وجودآمد. اعيان قريش مخصوصا بنى‏اميه در صدد جلب قدرت و ثروت بيشتر برآمدند و قداست و روحانيت‏اسلامى را فداى تعصبات جاهلى كردند... و اين وضع در اواخر خلافت عمر و در سراسر دوران خلافت‏عثمان ادامه داشت.

رفته رفته مهاجر و انصار از حكومت فتنه و نابرابرى به جان آمدند و به اجماع به سوى على عليه السلام شتافتندو او را با اصرار به خلافت‏برگزيدند. آن حضرت خود تقاضاى همگانى مسلمانان را در خطبه معروف‏«شقشقيه‏» چنين بيان مى‏كند:

فما راعنى الا والناس الى كعرف الضبع ينثالون على من كل جانب حتى لقد وطى‏ء الحسنان و شق عطا فى‏مجتمعين حولى كربيضة الغنم.

پس از كشته شدن عثمان، ناگهان جمعيت از هر سو مانند يال كفتار مرا در ميان گرفتند و به دامنم‏آويختند. كار اين ازدحام بدانجا كشيد كه نزديك بود پسرانم حسن و حسين زير دست و پاى مردم پايمال‏شوند و دو سوى جامه‏ام از هم دريده شد. مردم مثل گله گوسفند گرگ زده بى‏شبان مرا در ميان گرفتند.

و در سخن ديگرى چنين مى‏فرمايد:

قتداكوا على تداك الابل الهيم يوم وردها قد ارسلها راعيها، و خلعت مثانيها حتى ظننت انهم قاتلى او بعضهم‏قاتل بعض لدى.

مردم مانند شتران تشته‏اى كه ساربان مهارشان را گشوده و رهايشان كرده باشد و براى نوشيدن آب سراسيمه‏به سوى آبشخور بشتابند، به من روى آوردند تا جايى كه گمان بردم مى‏خواهند خون مرا بريزند يا اينكه دربرابرم با يكديگر بستيزند و يكديگر رابه قتل آورند.

و در خطبه ديگرى فرمايد:

فاقبلتم الى اقبال العوذ المطافيل على اولادها تقولون: البيعة، البيعة.

به سوى من روى آورديد چون ماده شتران كره‏دار كه به سوى بچه‏هاى خود شتاب گيرند، و همه‏مى‏گفتيد: بيعت، بيعت.

و در خطبه‏اى ديگر مى‏فرمايد:

ثم تداككتم على تداك الابل الهيم على حياضها يوم ورودها، حتى انقطعت النعل، و سقط الرداء.

مانند شتران تشنه كه در كنار آبشخورهاى خود، روزى كه نوبت آب خوردن آنهاست، ازدحام مى‏كنند وبه يكديگر تنه مى‏زنند، دور مرا گرفتيد و چندان فشار آورديد كه بند كفشم پاره شد و ردا از دوشم افتاد.

اشاره شد كه دوران زمامدارى على عليه السلام عصر حكومت الهى و جمهورى اسلامى بود، زيرا از بين صحابه‏تنها او بود كه به قول اقبال لاهورى «نمونه كامل مقام ولايت و خليفة‏اللهى و جامع دو نيروى علمى و عملى‏بود و نفس عاقله او بر ملك ظاهر و باطن هر دو پادشاهى مى‏كرد» ⁽³⁾ . على عليه السلام هرگز بت نپرستيده بود. نخستين مردى بود كه اسلام آورد ⁽⁴⁾ و نخستين مردى بود كه نماز گزارد ⁽⁵⁾ . از سوى رسول الله به ولايت‏مسلمانان و امارت مؤمنان انتخاب شد ⁽⁶⁾ . پسر خوانده و پرورش يافته و تعليم گرفته پيغمبر بود. ⁽⁷⁾ داماد و پدرفرزندان و سپهسالار و علمدار ⁽⁸⁾ و محرم اسرار و دبير رسائل و مامور ويژه رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم بود. و سيد عرب ⁽¹⁰⁾ و سيد مسلمانان و امير مؤمنان و قاتل ناكثين و مارقيان وقاسطين و يعسوب دين ⁽¹¹⁾ و خانه علم ⁽¹²⁾ و باب مدينه علم ⁽¹³⁾ و خزانه علم ⁽¹⁴⁾ و صديق ⁽¹⁵⁾ و فاروق ⁽¹⁶⁾ و عبقرى ⁽¹⁷⁾ وولى‏الله ⁽¹⁸⁾ و يدالله ⁽¹⁹⁾ و حجة‏الله ⁽²⁰⁾ و بهترين انسانها و دادگرترين و دانشمندترين قاضيان ⁽²¹⁾ خوانده بود. به حكم‏رسول الله پيروى از او و دوستى او و اطاعت از او شرط قبول ايمان است ⁽²²⁾ و نافرمانى و دشمنى او موجب‏خروج از اسلام. ايمانش همسنگ زمين و آسمانها و گفته او گفته رسول الله و جان او جان محمدصلى الله عليه وآله وسلم‏بود. ⁽²³⁾ به گفته پيغمبر نگاه كردن به روى على عبادت شمرده مى‏شد ⁽²⁴⁾ و ضربت پيروزى آفرين او در روزخندق بر عبادت جن و انس برترى يافت. ⁽²⁵⁾ در هيچ جنگى مغلوب نگشت و نگريخت و هرگز بازوانش ازشمشير زدن خسته نشد... و اين شجاع فوق بشرى را با زهد و عبادت و ايثار و شفقت وجود و تواضع وبى‏اعتنايى به مال و مقام اينجهانى چنان در هم آميخته بود كه به صورت مظهر عجايب و جامع اضدادتجلى مى‏كرد و چنين جامعيتى در تاريخ زمامداران عالم هرگز ديده نشده است. مع‏ذلك، در مدت بيست وپنج‏سال زمامدارى سه خليفه پيش از خود، از وزارت و همكارى صميمانه با ايشان مضايفه نفرمود و تاقاطبه مردم تقاضا و اصرار نكردند، مقام خلافت را نپذيرفت. ⁽²⁶⁾

وظايف ادارى مقام خلافت

خلفاى راشدين جانشينان پيغمبر و رؤساى حكومت و بالاترين مقام دينى و دولتى و سياسى و نظامى‏بودند. در عهد آنان چيزى به نام «دولت‏» وجود نداشت و كلمه وزير در آن زمان فقط معنى ياور و مشاورمى‏داد. اما پيوسته جمعى از مهاجرين و انصار خليفه را در گرفتن تصميم يارى مى‏دادند. بعضى از اين‏مشاوران وظايف خاصى را بر عهده داشتند. مثلا در عهد ابوبكر، على عليه السلام سرپرستى اسيران جنگى و اداره‏روابط عمومى و مكاتبات را پذيرفته بود و عمر جمع‏آورى و اداره صدقات و اجراييات را بر عهده داشت.بعضى از صحابه كار فرماندهى و تجهيز سپاه را پذيرفته و بعضى ديگر سرپرست غنايم جنگى بودند وگروهى هم شغل فرماندارى و قضا و عامليت‏خراج را به عهده داشتند. در تمام دوران سى ساله خلفاى‏راشيدن كم و بيش وضع بر همين منوال بود و روش جمهورى مشورتى بر اساس قرآن و سنت رسول الله‏ادامه داشت. مقر خلافت و مركز حكومت اسلامى در عهد سه خليفه پيشين مدينه بود، ليكن على عليه السلام بنا به‏اسباب نظامى و سياسى به كوفه منتقل گشت. دفتر كار و محل ملاقات با مشاوران و عمال و رؤساى قبايل وساير مردم مسجد بود كه نماز را با مردم مى‏گزاردند و در دسترس همه قرار داشتند.

عدل و مساوات اسلامى

سياست جمهورى اسلامى در عهد على عليه السلام اين بود كه تعصبات نژادى و قومى و اقليمى و امتيازات‏طبقاتى همه در وحدت اسلامى ذوب شود و از همه ملل مسلمان بدون توجه به ميهن و رنگ و زبان آنهاملتى يكپارچه و متحدالهدف بر اساس شرايع اسلامى به وجود آيد. اين وحدت و مساوات، ذميان‏غيرمسلمان را هم كه به قوانين و نظام دولت اسلامى تسليم شده بودند شامل مى‏گرديد و فى‏المثل در دادگاه‏شرع بين خليفه مسلمين با يك كافر ذمى، حتى در تشريفات دادرسى، فرقى نبود.

در عهد سه خليفه پيشين به قوميت عربى توجهى خاص مبذول مى‏شد و بين عرب و موالى فرق‏مى‏گذاشتند. مثلا عمر توصيه مى‏كرد عربها در بلاد مفتوحه خصوصيات نژادى خود را حفظ كنند و باغيرعرب در نياميزند. او دستور داد در شبه جزيره عربستان غير از عربهاى مسلمان هيچ مليت ديگرى باقى‏نماند، ⁽²⁷⁾ تا افكار تازه در بين عربها پيدا نشود. به ترويج‏خواندن و نوشتن و كسب علوم- حتى علوم‏اسلامى- و حفظ و جمع‏آورى حديث و تفسير قرآن اهتمامى نداشت و براى حفظ قوميت عربى اكراه‏داشت دامنه فتوحات گسترده شود ⁽²⁸⁾ .

به موجب روايات اهل سنت، عمر در تقسيم عطا بين مجاهدان بدر با ساير مجاهدان فرق مى‏گذاشت وسهم قرشى را بيش از غيرقرشى مى‏داد. همچنين مسلمانان عرب را بر مسلمانان غيرعرب در غنيمت‏برترمى‏شمرد و بدين طريق اساس قوميت عربى را در اسلام بنيان نهاد. حتى او اجازه نمى‏داد عامه مردم با زنان‏قريش، و غيرعربها با عربها ازدواج كنند. ⁽²⁹⁾

به روايت ابن قتيبه - در عيون الاخبار- اگر يك عرب به پول محتاج مى‏شد و همسايه‏اى نبطى ولى‏مسلمان داشت، مى‏توانست او را به غلامى بفروشد (ان عمر بن الخطاب كان يقول: من كان جاره نبطيا واحتاج الى ثمنه فلبيعه). ⁽³⁰⁾

نمونه ديگر از احياى امتيازات طبقاتى عربى در عهد عمر، قصه عبادة‏بن صامت‏به شرح ذيل است:

عبادة‏بن صامت صحابى در بيت‏المقدس مردى نبطى را آنچنان زد كه از پاى درآمد. عمر آن وقت دربيت‏المقدس بود. خواست او را قصاص كند، عباده گفت: «اتقيد عبدك من اخيك؟» (آيا برادر خود را درقصاص خون يك نبطى كه مثل بنده توست مى‏كشى؟). خليفه وقتى اين سخن را شنيد از كشتن عباده‏صرف نظر كرد. ⁽³¹⁾

در عهد عثمان نيز رسوم جاهلى و در حال توسعه بود. بخصوص مروان بن حكم مشاور او و معاوية‏بن‏ابى‏سفيان استاندار شام در تقويت عنصر عربى- بويژه اموى - و متمركز ساختن ثروت و قدرت در بنى‏اميه‏و تصاحب اراضى مزروعى و دادن تيول به اعوان و اتباع خويش و تضعيف فكر مساوات اسلامى و قلع وقمع آن دسته از صحابه كه روش ثروت‏اندوزى را مخالف اسلام مى‏دانستند (مثل ابوذر غفارى)، از هيچ‏اقدامى فروگذار نكردند.

ولى اميرالمؤمنين على بن ابى‏طالب عليه السلام رعايت‏حال طبقه نادار و كارگر و كشاورز را وظيفه اول خليفه‏مسلمانان مى‏دانست. او پيوسته مانند فقيرترين افراد غذا مى‏خود و لباس مى‏پوشيد، ⁽³²⁾ بهاى پيراهنش‏هنگام خلافت از سه درهم و همه دارايى او بعد از شهادتش هفتصد درهم بود. ⁽³⁴⁾ مقام خلافت، على عليه السلام را بيشتر به مردم نزديك كرد. او هرگز فرقى بين ضعيف و قوى، و عرب و عجم، و ذمى و مسلمان‏در برابر شرع و قانون قائل نمى‏شد. ماموران دولت او در درجه اول وظيفه‏دار برقرارى عدل و رفع ظلم وتبعيض و سلطه زورمندان بودند. حكومت آن حضرت با كنز ثروت و تمركز بى‏قاعده سرمايه و مالكيت‏بى‏قيد و شرط افراد- جز بر محور قوانين الهى و عدالت اسلامى- مخالفت داشت. غنايم جنگى ودرآمدهاى شرعى در خزانه جمع نمى‏شد بلكه در هر استان و شهرستان بين مسلمانان تقسيم مى‏گرديد (به‏هر كس به قدر خدمت و احتياجش). زكات و صدقات را در هر محل به مستحقان و واجدان شرايطمى‏دادند و آنچه به كوفه مى‏رسيد، فورى به دست على عليه السلام قسمت مى‏شد. بنابراين، در خزانه هيچ وقت‏مالى جمع نمى‏شد كه احتياج به محافظ داشته باشد.

حديث ذيل را احمدبن حنبل، ⁽³⁵⁾ امام مذهب حنبلى، روايت كرده است:

ان عليا كان يكنس بيت‏المال ثم يصلى فيه رجاء ان يشهد له يوم القيام‏ء انه لم يحبس فيه المال عن‏المسلمين. ⁽³⁶⁾

على عليه السلام را رسم چنين بود كه خود زمين بيت‏المال را (بعد از تقسيم اموال) جارو مى‏كرد و سپس در آن‏نماز مى‏گزارد، باشد كه روز رستاخيز گواهى دهد كه ذره‏اى از اموال مسلمانان را در آن محبوس نداشته‏است.

همه مردان سالم به حكم خدا و بدون شرط سنى سرباز اسلام بودند و از غنايم جنگى سهم مى‏بردند،چه آزاد و چه بنده. اما بعدها معاش مجاهدان به صورت حقوق ثابت درآمد. همه افراد، حتى اهل ذمه، به‏نسبت‏خدمتى كه انجام مى‏دادند حقوق مى‏گرفتند. خليفه نيز به قدر احتياج خود و خانواده معاش خويش‏را از بيت‏المال مى‏گرفت و از اين بابت هيچ مزيتى بر ساير مسلمانان نداشت. كافران ذمى در پناه اسلام‏آسوده بسر مى‏بردند و ساير غيرمسلمانان نيز اگر هم‏پيمان مسلمانان بودند و دست‏به جنگ نمى‏بردند وماليات قانونى را مى‏پرداختند، از تعرض مصوم مى‏ماندند. اراضى مفتوح العنوه بين مجاهدان تقسيم‏نمى‏شد و به دولت اسلامى تعلق داشت. فقط در عهد عثمان، عاملان او چون مروان و معاويه در اين اراضى‏تصرفات ناروا كردند و ثروت بسيار اندوختند تا جايى كه قسمتى از آنها را به فروش رساندند و قسمتى را به‏تيول ياران خود دادند. وقتى على عليه السلام به خلافت رسيد، عاملان خطاكار عثمان را عزل كرد و عوايد وحقوقهاى گزاف غيرمستحقان را قطع نمود كه همين امر موجب طغيان معاويه و مروان و طلحه و زبير و ...گرديد. بعضى به آن حضرت توصيه كردند كه براى استحكام پايه‏هاى قدرت با آنها مماشات كند ولى‏على‏عليه السلام به طور كلى اهل سازش نبود.

ابوالحسن على بن محمد مداينى روايت كرده است كه: جمعى از اصحاب نزد على عليه السلام رفتند و گفتند:«اى اميرالمؤمنين، در تقسيم اموال اشراف عرب را بر ديگران برترى بده و قريش را از موالى و عجم سهم‏بيشترى عطا فرما و كسانى را كه از مخالفت و فرارشان بيم دارى، استمالت كن‏». اين سخن را از آن گفتند كه‏معاويه در تقسيم اموال اين ملاحظات را به كار مى‏بست. امام در جواب آنان فرمود: «آيا به من پيشنهادمى‏كنيد پيروزى را به بهاى ظلم و بى‏عدالتى به دست آورم؟ نه به خدا، تا آفتاب مى‏تابد و تا ستاره‏اى‏مى‏درخشد چنين نخواهم كرد. به خدا سوگند كه اگر اين اموال متعلق به خود من و ملك من بود به تساوى‏قسمت مى‏كردم، چه رسد به اينكه مال مردم است‏». ⁽³⁷⁾

و در روايت ديگر چنين آمده است: به يك زن عرب و يك زن ذميه به تساوى عطا داد. زن عرب گفت: «اى‏اميرالمؤمنين، من عربم!». فرمود: از اين مال همه يكسان بهره مى‏برند و بنى‏اسماعيل را بر بنى اسحاق‏برترى نمى‏دهم‏». ⁽³⁸⁾

بهترين نمونه مساوات و عدل و امانت على عليه السلام رفتارى است كه با برادر نابينا و عيالمند خويش كه از اوهم بزرگتر بود، كرده است. متن كلام امام در نهج‏البلاغه چنين است:

والله لقد رايت عقيلا و قد املق حتى استماحنى من بركم صاعا و رايت صبيانه شعث الالوان من فقرهم،كانما سودت وجوههم بالعظلم، و عاودنى مؤكدا، و كرر على القول مرددا. فاصغيت اليه سمعى فظن انى‏ابيعه دينى و اتبع قياده مفارقا طريقى، فاحميت له حديدة، ثم ادنيتها من جسمه ليعتبربها. فضج ضجيج ذى‏دنف من المها، و كاد ان يحترق من ميسمها، فقلت له: ثكلتك الثواكل يا عقيل! اتئن من حديدة احماهاانسانها للعبه، و تجرنى الى نار سجرها جبارها لغضبه؟ ا تئن من الاذى و لا ائن من لظى؟!. ⁽³⁹⁾